Powieść polskiego oświecenia: autorzy, odmiany gatunkowe, tematy.: Nurty literatury Oświecenia: Rokoko, Klasycyzm, Sentymentalizm

Nurty literackie

Kultura Oświecenia obejmuje cały wachlarz zjawisk politycznych, kulturalnych i społecznych. Już sama nazwa nie dotyczy tylko epoki historycznej czy też tylko prądów estetycznych, lecz całej kultury, filozofii, literatury, świadomości społecznej, nauki a także np. techniki tego okresu. Niniejszy blogger poświęcony jest omówieniu polskiej powieści oświeceniowej i zjawisk jej dotyczących. Nie sposób więc pominąć tu kwestię oświeceniowych nurtów literackich. W niniejszym artykule przedstawię zarys charakterystyki:
Rokoko
Klasycyzmu
Sentymentalizmu

Rokoko

Jest to jeden z XVII wiecznych stylów obowiązujących w sztuce, a także obyczajowości i literaturze. Nazwa utworzona została od francuskiego wyrazu rocaile- oznaczającego początkowo skamielinę muszli i małżowin, później zaś jej imitacje. Nazwa odnosi się do stylu w sztuce i architekturze praktykowanego w latach 1720-1780. Nazwy tej używa się od połowy XIX wieku również dla określenia prądu literackiego o podobnym charakterze. W niniejszym artykule skupie się na stylu rokoko w odniesieniu tylko i wyłącznie do nurtu literackiego.

Autorzy tworzący w tym nurcie dążyli do dostarczenia czytelnikowi przyjemności estetycznej(wymagało to wyrobionego gustu (smaku) czytelnika) oraz wyrafinowanej zabawy. Rokoko było dalekie od takich postaw jak heroizm, a także od patosu, czy wystawności. Odrzucało także moralizującą funkcję literatury. Preferowano natomiast hedonizm, lekkość, delikatność, elegancję i wdzięk. Filozofią związaną z tym stylem był libertynizm, epikureizm, materializm i deizm. Nawiązywano do antycznego stylu średniego, wykorzystywani motywy mitologiczne. Często pojawiały się również tematy erotyczne, motywy przyrodnicze (najczęściej były to „przesłodzone” zdrobnienia: ptaszki, obłoczki, strumyczki, owieczki, różyczki), pisano także o delikatnych, misternie wykonanych przedmiotach. Znamienny dla rokoko jest klimat idylli (sceny pasterskie), beztroskiej zabawy na wolnym powietrzu, zmysłowej miłości żyjącej chwilą, baśniowej fantastyki.

Pisarze uprawiali na ogół niewielkie formy literackie, takie jak:
* Anakreontyki
* Epigramaty
* Okolicznościowe wiersze (bileciki)
* Piosenki
* Listy
* Sielanki
* Powiastki prozą
* Poematy heroikomiczne

Chętnie tworzyli również większe całości złożone z drobnych elementów.

Elementy rokokowe pojawiają się u wielu pisarzy(Wolter, Alexander Pope, Pierre de Marivaux, Pierre Augustin Beaumarchais, Denis Diderot), jednak brakuje twórców wybitnych, którzy byliby związani wyłącznie z tym nurtem.

Początki rokoko wiązały się z dworami Sasów w Dreźnie oraz z osobą Stanisława Leszczyńskiego panującego w Lotaryngii. W kulturze polskiej sztuka rokoko miało charakter arystokratyczny, dworski i salonowy (Salon Barbary Sanguszkowej , Elżbieta Drużbacka). Okres rozkwitu tego nurtu przypada na lata 1774-1785.

Klasycyzm

Kolejnym nurtem literackim doby oświecenia jest klasycyzm. Ponadhistoryczna definicja tego terminu odnosi sie do postrzegania i utrwalania w dziełach kultury świata zgodnie z takimi zasadami jak harmonia, ład oraz jasność. Podłoże klasycyzmu stanowi racjonalność i oczywiście nawiązanie do dorobku kultury antycznej (zwłaszcza Rzymu). Klasycyzm występował w wielu epokach i w licznych dziedzinach sztuki, jednak w niniejszym artykule skupię się na klasycyzmie jako prądzie literackim stanowiącym jedne z najistotniejszych zjawisk w polskim oświeceniu.

Polskie Oświecenie korzystało z trzech źródeł klasycyzmu. Pierwszym z nich był francuski klasycyzm XVII wiecznych czasów Ludwika XIV (a tu twórczość Pierre’a Corneille’a, Jeana Racine’a, Moliera, Jeana de La Fontaine;a oraz Nicolasa Boileau). Drugim zaś twórczość i refleksja programowa pisarzy francuskich XVIII w (odwoływano się tu także do Woltera), trzecim zaś rodzimym źródłem były dawne nurty klasycystyczne literatury polskiej (Kochanowski, Kazimierz Sarbiewski, Samuel Twardowski, Wacław Potocki). Z powodu czerpania z klasycyzmu francuskiego , nie zaś bezpośrednio od starożytnych polscy twórcy zostali skrytykowani przez kolejne pokolenia (patrz: Krytyczne głosy - Oświecenie w Polsce).

Klasycystyczne zasady tworzenia dzieła czerpano z:
* Poetyki Arystotelesa
* „O sztuce poetyckiej. List do Pizonów” Horacego
* „Sztuka poetycka” (1674) Nicolasa Boileau

W Polsce pierwszy zarys klasycystycznej koncepcji literatury stworzył Wacław Rzewuski w 1762 roku ( „O nauce wierszopiskiej” ).

„Polski klasycyzm oświeceniowy” obejmuje zespół przekonań estetyczno-literackich, sformułowanych w rozprawach i traktatach teoretycznych oraz dostrzegalnych w dziełach literackich charakteryzujących się wspólnymi cechami. Głównym ośrodkiem rozwoju w Polsce była Warszawa i dwór królewski. Klasycyzm dotyczył źródeł i celów twórczości, jej relacji z rzeczywistością oraz sposobu tworzenia utworu. Charakteryzował się przekonaniem o dydaktyczno-moralizatorskiej i perswazyjnych zadaniach literatury oraz przedstawieniem roli pisarza jako wychowawcy społeczeństwa, który to dzięki posiadanemu talentowi-darowi twórczemu łączy „wdzięk” z „pożytkiem”. Nowością było funkcjonujące w Polsce używanie tego nurtu w tworzeniu literatury angażującej się swą problematyką w przemiany społeczno-kulturowe. Twórcze realizowanie założeń klasycyzmu przyczyniło się do uczynienia z polskiego języka literackiego w pełni sprawnego, nowoczesnego narzędzia zdatnego do wyrażania poznawczo-intelektualnych treści.

Cechy literatury klasycystycznej:
* Literatura odzwierciedla rzeczywistość i jest narzędziem jej poznania
* naśladowanie (mimesis) natury
* Decorum- zasada stosowności(tematyka, kompozycja, styl)
* Zasada czystości gatunków
* Zasada jasności i czystości języka (precyzyjny, jednoznaczny, pozbawionym wtrętów obcych i elementów mowy potocznej)
* Zasada jednorodności estetycznej dzieła
* Zasada hierarchicznego usystematyzowania
* Zasada harmonii i umiaru
* Rola pisarza: dydaktyk, mędrzec i mentor
* Nastawienie na przekonanie czytelnika-mechanizm perswazji
* Posługiwanie się elementami retorycznymi
* Unikanie ukazywania wewnętrznych, osobistych przeżyć bohaterów
* Cel: osiągnięcie doskonałości w przedstawieniu dobra i piękna
* Główną rolę w poznawaniu świata odgrywa rozum, wszystko powinno mieć swoje racjonalne wyjaśnienie
* Zasada prawdopodobieństwa-wyklucza wprowadzanie do utworów swobodnej fantastyki i motywowanie wydarzeń w sposób wykraczający poza racjonalny obraz świata

Główne tematy literatury klasycystycznej:
*Aktualne problemy życia politycznego i społecznego
*Formowania nowego oświeceniowego człowieka, jednocześnie patrioty biorącego udział w reformie Rzeczypospolitej
*Ogólne refleksje obyczajowe i historyczne, dotyczące uniwersalnej natury ludzkiej

Gatunki:
Podejmowano wszystkie najważniejsze regularne gatunki literackie, jednak częściej sięgano po średnie i niskie (Poemat heroikomiczny, komedia, satyra, list poetycki, bajka)

Najważniejsi twórcy polskiego klasycyzmu doby oświecenia:
Przed 1764 rokiem:
Józef Andrzej Załuski, Stanisław Konarski, Elżbieta Drużbacka, Józef Epifani Minasowicz, Wacław Rzewuski, Franciszka Urszula Radziwiłłówna, szkolny teatr jezuicki
Oraz później:
Ignacy Krasicki, Adam Naruszewicz, Stanisław Trembecki, Tomasz Kajetan Węgierski, Franciszek Bohomolec, Adam Kazimierz Czartoryski, Franciszek Zabłocki, Julian Ursyn Niemcewicz
Późny klasycyzm:
Kajetan Koźmian, Stanisław Kostka Potocki, Ludwik Osiński, Franciszek Wężyk.
Inne:
Klasycyzm odgrywał wielkie znaczenie zwłaszcza w początkowym okresie działalności „Monitora”, „Zabaw przyjemnych i pożytecznych”, „Teatru Narodowego”

Sentymentalizm

Sentymentalizm to zjawisko obejmujące literaturę doby Oświecenia a także sferę ludzkiej obyczajowości. Nazwa pochodzi od angielskiego wyrazu sentiment oznaczającego uczucie, odczucie, sentyment, oraz od powieści Laurence'a Sterne'a "Podróż sentymentalna".
Początki nurtu sentymentalnego (około połowy XVIII wieku) związane są z twórczością i filozofią Jana Jakuba Rousseau. Przede wszystkim sentymentalizm wiąże się ze wzrostem znaczenia roli uczuć w myślach i działaniu człowieka.

Gatunki charakterystyczne dla tego prądu:
Dramy, powieść czuła, sielanka sentymentalna, poezja liryczna przełamująca sztywne podziały gatunkowe liryka, duma

Twórcy:
Karpiński, Franciszek Dionizy Kniaźnin
Feliks Bernatowicz, Ludwik Kropiński, Jan Paweł Woronowicz, Kazimierz Brodziński, Cyprian Godebski

Sentymentalizm w Polsce

W porównaniu z sentymentalizmem europejskim został wzbogacony o tradycje szlacheckiego republikanizmu i poczucia równości. Przede wszystkim wyrażał dążenia mieszczaństwa W przeciwieństwie do innych nurtów nie kształtował konkretnych postaw, ale pewien cząstkowy wzorzec zachowań w sytuacjach bezpośrednich, indywidualnych kontaktów z innymi ludźmi.

Literatura sentymentalna stanowiła narzędzie poznawania świata, była swoistym drogowskazem moralnym. Miała stanowić czynnik kształtowania relacji wewnątrz społeczeństw i pomiędzy jednostkami. Próbowano przeprowadzać psychologiczną analizę bohaterów(nierzadko udaną). Filozofią stanowiącą fundament sentymentalizmu był empiryzm i sensualizm –tezy teoriopoznawcze tych nurtów głosiły, że zmysłowe doświadczenia zdobywane przez człowieka podczas jego życia stanowią podstawowe i najbardziej wiarygodne źródło wiedzy o świecie. Czucie-czułość było pierwotną i podstawową dyspozycją człowieka.

W Polsce nie stworzono jasnych wyznaczników, konkretnie określonych zasad określających wygląd utworów sentymentalnych. Powstały jedynie pewne ogólne założenia dotyczące charakteru utworu i roli pisarza. W Polsce najbardziej znany manifest teoretyczny sentymentalizmu stanowi powstała w roku 1782 rozprawka Franciszka Karpińskiego „O wymowie w prozie albo wierszu”. Krąg zainteresowań autorów nie rozwijał się, przez co stale powielano wzorce. Z dorobku sentymentalizmu czerpało kolejne pokolenie-romantycy.

Główne cechy literatury sentymentalnej:
*Akcentowanie znaczenia uczuć w procesie poznawania rzeczywistości i samego człowieka. Uczucia wartościowane pozytywnie, łagodne, nie powodujące nagłych wzruszeń.
*Zdolność odczuwania równa wszystkich ludzi bez względu na ich pochodzenie i zdolności rozumu.
*Najważniejszym źródłem poezji jest czułość serca pozwala oglądać świat w nowy sposób, analizować go w indywidualnej, emocjonalnej perspektywie. Wprowadzenie do poezji potoczności, melodyjności, śpiewności
*Akcentował znaczenie moralności w relacjach międzyludzkich
*Prostota- brak ozdobności stylu, czerpani inspiracji z folkloru, posługiwanie się językiem nawiązującym do potocznego, złagodzonym, pozbawionym ekspresywnych zwrotów i wulgaryzmów.
*Przeciwstawienie dobra złu (wszelkie konflikty i napięcia oznaczające kryzys cywilizacji były wynikiem odejściu od naturalnego stanu, od pierwotnej dobroci i prostoty
*Przeżycia, doświadczenia jakie zdobywamy przez nasze zmysły stanowią źródło twórczości
*Refleksja nad autentycznością więzi międzyludzkich
*Bezpośredniość kontaktu z czytelnikiem
*Bohater- człowiek będący zwykle przedstawicielem ludu lub mieszczaństwa. Cechuje go duża wrażliwość- jest czuły, często pojawia się motyw rozdarcia pomiędzy tym co pierwotne a cywilizacją, kulturą- a więc tym co nabyte. Najczęściej nieszczęśliwy i płaczliwy, rzadko zdobywa się na protest. Wyobcowany ze środowiska w którym panują pozory i fałsz, obłuda
*Zainteresowanie przyrodą (często drobiazgowość), na łonie natury człowiek spotyka się z tym co pierwotne-może zaznać szczęścia
*Obserwacja psychologiczna i obyczajowa, eksponowanie życia wewnętrznego
*Obserwuje się tendencje moralizatorsko-dydaktyczne