Powieść oświeceniowa w Polsce -wprowadzenie

Powieść Oświeceniowa w Polsce –wprowadzenie.

Powieść jest wielką zdobyczą kultury Oświecenia. Ta odmiana prozy epickiej narodziła się w wieku XVIII (w Polsce druga połowa tegoż stulecia). Na przestrzeni ok. 100 lat przeżyła narodziny, fazę dojrzewania, ekspansji i różnicowania. Szybko stała się jednym z podstawowych gatunków nowożytnej literatury. Gatunek ten przejął miejsce dwóch innych-eposu i romansu. Należy w tym miejscu zaznaczyć, że w epoce oświecenia, w okresie stanisławowskim i dwóch pierwszych dekadach wieku XIX gatunek, który zwykliśmy określać mianem powieści nazywano romansem, z powodu braku własnej nazwy dla tego nowego wówczas gatunku. Fakt ten prowadził do wielu nieporozumień i wymagał dookreślenia omawianego dzieła, lub dodawaniem do terminu romans wartościujących epitetów takich jak „dobry” (Romans był w epoce Oświecenia często krytykowany, z krytyką spotykały się także odmiany powieści o tematyce zbliżonej do romansu, a więc te powstałe w nurcie sentymentalizmu). Termin gatunkowy znany obecnie funkcjonował w tym znaczeniu od lat 40-tych wieku XIX (początkowo miał różne znaczenia: oznaczał m.in. powieść przedstawioną ustnie, pisemny zapis pewnej historii, powiastkę). Był to gatunek nieregularny, różnorodny, nieakceptowany przez poetyki klasycystyczne. Można powiedzieć ,że narodziny powieści były konieczne. Ludzkość była już znudzona powtarzającymi się schematami , fabułą i bohaterami dalekimi od rzeczywistości.

Polska powieść rozwijała się w innym rytmie niż europejska, ale pozostawała w związkach z wzorcami obcymi, czerpała z jej doświadczeń. Jednak nie należy zapominać, że na rozwój struktur stylistyczno-językowych i kompozycyjnych mogły mieć wpływ doświadczenia związane z rozwojem w Polsce pamiętnikarstwa, epistolografii, opisów podróży, prozy dziennikarskiej. Niektóre zjawiska typowe dla powieści europejskiej w Polsce nie zaistniały, mimo to w końcowym okresie oświecenia powieść Polska znalazła się w podobnej sytuacji do europejskiej. Te możliwości nie zostały w pełni wykorzystane jednak nie miały na to wpływy czynniki wewnętrzne związane z mechanizmami przemian tego gatunku.

Przyczyną szybkiego sukcesy powieści i jej dużej popularności był z pewnością fakt, że autorzy zwrócili się ku społeczeństwu poszukując w nim tematów, problemów i bohaterów. Dzięki temu powieść zdobyła szeroką rzeszę odbiorców, zwłaszcza wśród mieszczaństwa. Czytelnicy znajdowali w świecie przedstawionym w powieści własne problemy, potrzeby i zainteresowania.

Zdawano sobie sprawę z odrębności nowego gatunku od dawnego romansu. Ten zróżnicowany gatunek, jakim była bez wątpienia powieść polskiego Oświecenia podlegał kilku warunkom, które odróżniają go od romansu i zapewniają powieści tożsamość gatunkową.

Powieść oświeceniowa:

1. Spośród innych gatunków prozy o nastawieniu perswazyjnym powieść wyróżniała się tym, iż opierała się na zasadzie fikcji literackiej.

2. Powieść pełniła często rolę literatury wychowawczej, moralizatorskiej dlatego też obowiązywała zasada OBYCZAJOWOŚCI, oznaczało to, że przedstawieni w utworze bohaterowie musieli swym postępowaniem przedstawiać pewien typ zasad moralnych. Dążono do oddziaływania na odbiorcę i kształtowanie w nim pewnych postaw. Zwłaszcza pod koniec epoki istotne było by powieść stanowiła narzędzie wychowania zgodnie z ideałami oświeceniowymi.

3. Obowiązywała zasada PRAWDZIWOŚĆ- co przeciwstawiało powieść bajeczności romansu. Przedstawione w dziele wydarzenia musiały być prawdopodobne. Fabułę należało osadzić w miejscu i czasie, które odbiorca może znać z własnego doświadczenia.

4. Nie była „ponadczasowa” jak dotychczasowy romans. Kierowano ją do współczesnej publiczności czytającej.

5. Świat przedstawiony był skonkretyzowany geograficznie i środowiskowo.

6. Przedstawione postaci musiały zostać przybliżone do realiów, być podobne do odbiorcy.

7. Przedstawione w dziele wydarzenie powinny być podobne do życiowych doświadczeń adresatów.

8. Problematyka miała związek z aktualna problematyka polityczną, społeczną i obyczajową.

9. Konstrukcja fabuły:

W początkowym okresie: Zespół mniej lub bardziej luźnych zdarzeń występujących w porządku chronologicznym. Wydarzenia te powiązane są jedynie postacią bohatera.

W okresie późniejszym: Konstrukcja nie składa się z przypadków, a z powiązanych ze sobą wydarzeń.

10. Bohater

W początkowym okresie: Był zwykłym człowiekiem. Posiada cechy wskazujące jego środowisko społeczne, tło obyczajowe i mentalne oraz czas historyczny, w którym osadzona jest fabuła. Jego wola i działanie nie angażują się w akcje utworu. Postawienie bohatera w coraz to nowych okolicznościach służy wzbogaceniu jego wiedzy i modelowaniu poglądów.

W późniejszym okresie: Większa indywidualizacja postaci. Przedstawianie bohatera o złożonym życiu wewnętrznym, prezentacja jego intymnych przeżyć, doświadczeń. Jego działanie i jego uczucia wpływają na rozwój fabuły.

11. Narrator

W polskiej powieści oświeceniowej stosowano narracje epicką. Wprowadzenie konkretnego narratora zwiększało pozór autentyczności przedstawionych wydarzeń. Najczęściej pojawiał się jako konkretne, pierwszoplanowe „ja”.

12. Specyficzne formy mające nadać dziełu autentyczności (forma relacji pamiętnikarskich, forma listów wymienionych przez bohaterów, forma znalezienia rękopisu mającego stanowić zapis prawdziwych zdarzeń).

Za pierwszą powieść polską niektórzy badacze podają „Przydatek od Uwag zupełnemu stanowiących się szczęściu służących” (1746) autorstwa A. P. Zatorskiego. Jednak z powodu braku realizacji założeń powieści w zakresie fabuł i prezentacji bohaterów większość badaczy za pierwszą powieść Oświecenia uważają utwór Krasickiego „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki przez niego samego spisane” (1776). Wcześniej powieść w Polsce znana była z lektur utworów obcych i ich przekładów.

Przyjrzyjmy się teraz podziałowi tego zróżnicowanego gatunku na najważniejsze odmiany.

Najważniejsze odmiany gatunkowe powieści polskiego oświecenia według Sofii Sinkowej.

Polska powieść oświeceniowa:

1. Powieść edukacyjna

Np.

Krasicki „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”

Krajewski „Wojciech Zdarzyński”, „Podolanka wychowania w stanie natury”

W powieść edukacyjnej przedstawiony zostaje bohater-szlachcic. Czytelnik obserwuje kolejne etapy jego życia:

1. W pierwszym etapie zostaje przedstawiony jako dziecko/młodzieniec , reprezentujący sobą negatywny system wartości (sasko-sarmacki lub naśladujący obce wzorce).

2. Bohater odbywa podróż do fikcyjnej krainy. Jest to utopijna wizja idealnego świata, w której żyje się w zgodzie z naturą i bezkonfliktowo zorganizowano życie społeczne.

3. Bohater powraca do swojego poprzedniego środowiska i przy pomocy zdobytych mądrości stara się go reformować.

Poszczególne etapy zdobywania edukacji życiowej bohatera zostają przedstawione z perspektywy jego dojrzałości- przedstawia on swoje wspomnienia, sam wyciąga wnioski. Treść utworu nie obejmuje jego przemian wewnętrznych. Jego psychika nie zostaje poddana analizie, w utworze chodzi o problem organizacji świata.

2. Powieść traktat

Np.

Krasicki „Pan Podstoli”

Krajewski „Ksiądz Pleban”, „obywatel Kossakowski”, „Pani Podczaszyna”

Brzostowski „Wieśniaczka”

Potocki „Podróż do Ciemnogrodu”

Szkic kompozycyjny powieści traktatu przedstawia się następująco:

Treścią utworu jest relacja z podróży, która prowadzi do spotkania narratora z bohaterem, który odtąd staje się głównym przedmiotem powieści.

Fabułę stanowi niewielki zespół wydarzeń powiązanych ze sobą tylko postacią bohatera. Jest on postacią idealną, wzorcową. Narrator pełni funkcje swoistego odbiorcy, jest jednak zarazem czynnikiem, który pobudza dyskursywna aktywność bohatera.

3. Powieść pseudohistoryczna

Np.

Krasicki „Historia”

Jezierski „Gowórek i Rzepicha”

Mostowska „Astolda”

Krajewski „Leszek Biały”

Autor powieści pseudohistorycznej posługuję się kostiumem historycznym w celu przedstawienia problematyki aktualnej. Zabieg ten ma sprzyjać także kształtowaniu opinii czytelniczych.

4. Powieść czuła

Np.

Lipiński „Halina i Firlej”

Bernatowicz „Niebezpieczne śluby”

Kropińsk „Julia i Adolf”

Rautenstrauchowa „Emmelina i Arnolf”

Kasperowski „Żale Elwiry”

Godebski „Grandier filozof”

Motorem rozwoju wydarzeń stanowiących fabułę powieści czułej są zwykle wzajemne stosunki dwóch postaci. Są to ludzie prywatni i czuli. Przedstawione zostają ich relacje emocjonalne pomiędzy sobą i z otaczających ich światem. Autor prezentuje przede wszystkim ich uczucia wewnętrzne, wszelkie zmiany, które pod wpływem uczuć i zdobywanych stale doświadczeń życiowych zachodzą w ich psychice. Spotykamy się tu ze scenerią szczególna taką jak: noc, księżyc, mrok, sceny cmentarne- taki krajobraz stanowi tło akcji.

5. Powieść gotycka-powieść grozy

Np.

Mostowska „Strach w zameczku” „Nie zawsze tak się czyni jak się mówi. Powieść białoruska przez stuletnia damę opowiadana”, „Matylda i Daniłło. Powieść żmudzka oryginalnie zapisana”, „Zamek Koniecpolskich. Powieść ruska oryginalna”.

Powieść gotycka jest to typ fikcji fabularnej opartej na zachodnioeuropejskiej powieści gotyckiej (gotycyzm), zwanej też powieścią grozy. Od pozostałych odmian powieści różni ja przede wszystkim wprowadzenie wydarzeń oraz postaci nadprzyrodzonych, a także rozszerzenie opisu szczególnego typu scenerii. Kolejnym elementem różniącym powieść gryzy od innych odmian powieści jest niewielka tylko wzmianka moralizatorska. Głównym zadaniem powieści gotyckiej było zaciekawienie czytelnika, odwołanie się do jego wyobraźni i wywołanie ambiwalentnych uczuć przyjemnej grozy.

6. Powieść obyczajowa

Np.

Wirtemberska „Malwina”

Niemcewicz „Dwóch panów Sieciechów”, „Lejba i Siora”

Hofmanowa „Listy Elżbiety Rzeczyckiej”, „Dziennik Franciszki Krasińskiej”

Skarbek „Pan starosta”

Powieść obyczajowa obejmuje grupę utworów o zróżnicowanej tematyce i różnych schematach konstrukcyjnych, zawierające elementy powieści satyrycznej, historycznej, sentymentalnej i psychologicznej.

Cechą wspólną jest realizowana za pomocą rozmaitych środków epickich prezentacja obyczajów współczesnych lub niedawno minionych oraz walor poznawczy nie związany z orientacją dydaktyczno-moralizatorską (za wyjątkiem utworów Niemcewicza).

Źródła

1. "Mała Historia Literatury Polskiej- Oświecenie. Szkic do portretu epoki" Jerzy Snopek (193-202)
2. „Oświecenie. Słownik literatury polskiej” Teresa Kostkiewiczowa
3. „Leksykon Literatury Polskiej dla uczniów i nauczycieli. Oświecenie” Marcin Cieński

4. Powieść. Zofia Sinko (str 452-460)

5. Literatura Polska. Przewodnik Encyklopedyczny tom II s 210-213